مقدمه

وقتی از مشکلات معلمی صحبت می‌کنیم کمبود زمان و مدیریت کلاس پرتکرارترین مسئله‌ای است که بیان می‌شود. شاید برایتان جالب باشد مدیریت زمان بسیار می‌تواند بر بهبود مدیریت کلاس مؤثر عمل کند. حتماً با خودتان می‌گویید چگونه؟

یکی از راه‌هایی که به معلم کمک می‌کند زمان کلاس خود را بهتر استفاده کند، داشتن برنامه و هدف از قبل تعیین شده است. برنامه‌ریزی کمک می‌کند معلم با انسجام ذهنی بیشتری در کلاس حاضر شود و بر امر آموزش تسلط کافی داشته باشد. ذهن آرام، قدرت تفکر و تاب‌آوری را افزایش می‌دهد. آرامش معلم و تجربه‌ی احساس خوب، بر فضای کلاس اثر می‌گذارد در نتیجه معلم بهتر می‌تواند شرایط کلاس و دانش‌آموزانش را مدیریت کند.

این مقاله، به اهمیت برنامه‌ریزی در کلاس درس و چند راهکار علمی و عملی برای داشتن یک کلاس منظم می‌پردازد. همچنین با اصول یک طرح درس‌ نویسی مؤثر نیز با شما سخن خواهیم گفت.

اهمیت برنامه‌ریزی در مدیریت کلاسی

تجربه‌ها و تحقیقات نشان داده‌اند یکی از علت‌های بی‌نظمی در کلاس‌های درس، نداشتن برنامه‌ی مشخص و یا  برنامه‌ی نیازسنجی نشده است. وقتی دانش‌آموزان با برنامه‌های آموزشی که شامل روش تدریس، ابزارهای تدریس ارتباط نگیرند انرژی خود را صرف کاری می‌کنند که می‌تواند منجر به بی‌نظمی در کلاس شود.

معلمی که  نیاز و علاقه‌ی دانش‌آموزان کلاسش را نمی‌داند، محتوایی که آماده می‌کند ممکن است مطلوب واقع نشود. در نتیجه همراهی اندکی از دانش‌آموزان کلاس را با خود دریافت می‌کند. برای داشتن مدیریت بهتر کلاس، زمان‌سنجی و برنامه‌ریزی برای تمام لحظات کلاس واجب است. مربی با توجه به شناختی که از دانش‌آموزانش دارد به گونه‌ای فعالیت‌های خود را طراحی می‌کند که بتواند حداکثر همراهی را از کلاس با خود داشته باشد.

در ادامه‌ی مقاله، به سه راهکار علمی و کاربردی اشاره می‌کنیم که می‌تواند کمک کند به میزان قابل توجهی کلاس خود را با برنامه پیش ببرید؛  کلاس و زمان خود را بهتر مدیریت کنید.

راهکارهای مدیریت زمان کلاس 

راهکار 1: طرح درس

برنامه‌ریزی معلم در قالب طرح درس عنوان می‌شود که برای رسیدن به نتیجه‌ی مطلوب، نیاز هست اصولی انجام شود. در این مقاله تلاش می‌کنیم اصول یک طرح درس نویسی مؤثر را با هم بررسی کنیم تا در کلاس درس خود، اثرگذاری مثبتی داشته باشیم. طرح درس برای یک معلم مانند نقشه‌ی ساختمان برای یک مهندس است. به او کمک می‌کند تا در یک نگاه متوجه بشود در طول تدریس و کلاس‌داری به دنبال چه نتیجه‌ای باشد. طرح درس به او کمک می‌کند چگونه دانش‌آموزان، اولیا و محیط آموزشی را برای رسیدن به اهداف مورد نظر رهبری کند. طرح  درس به او کمک می‌کند تا از منابع در دسترس خود برای رسیدن به اهداف آموزشی خود به‌درستی بهره‌برداری کند. طرح درس به‌مانند یک نقشه‌ی راه کمک می‌کند تا در طول مسیر، میزان پیشرفت خود را در رسیدن به اهداف بررسی کند.

در طرح درس نویسی به چه چیزهایی احتیاج داریم؟

مهم‌ترین نیاز در طرح درس نویسی، شناخت است؛ شناخت از نیاز و علاقه‌ی دانش‌آموزان، شناخت از انتظارات والدین، شناخت از میزان منابع در دسترس، شناخت از اهدافی که به دنبال آن هستیم.  برای اثرگذاری بیشتر طرح درس، فراموش نکنیم که آن را مکتوب کنیم.چگونه می‌توانیم به این شناخت برسیم؟

مشاهده‌ی رفتار دانش‌آموزان در موقعیت‌های مختلف، برگزاری جلسات گفتگوی فردی و کلاسی با دانش‌آموزان، جلسات با والدین و گفتگو با آن‌ها، توجه به پیام‌های والدین و کشف نیازهای آن‌ها می‌تواند کمک کند تا حد زیادی با نیازها و علاقه‌مندی‌های مخاطبمان آشنا شویم. این همان روش مربیگری است که کمک می‌کند به برقراری ارتباطی صحیح و همراهی با معلم. نتیجه‌‎ی این شناخت و همراهی مدیریت کلاس آرام‌تر و کارآمدتر خواهد بود.

طرح درس چه کمکی به معلم در مدیریت کلاس و آموزش می‌کند؟  

اهداف کار را برای او مشخص می‌کند. در نتیجه کیفیت آموزش و یادگیری افزایش پیدا می‌کند.

نکته: نیاز هست اهداف آموزشی نیز به دانش‌آموز گفته شود تا او هم بداند در مسیر یادگیری، به دنبال چه چیزی باشد. این آگاهی تمرکز او را بر روی موضوع بالا می‌برد.

• پیش‌نیازهای آموزش را که برای یادگیری جدید نیاز هست دانش‌آموز به آن مسلط باشد، مشخص می‌کند.
• طرح درس به مدیریت زمان در کلاس خیلی کمک می‌کند. چون در طرح درس به تمام نیازهای آموزش توجه می‌شود و برای آن‌ها برنامه‌ریزی می‌کنیم زمان کلاس به بهترین شکل استفاده می‌شود. حتی گاهی ممکن است معلم زمانی را هم اضافی بیاورد.
• با ساماندهی اطلاعات، آغاز و پایان مسیر برای رسیدن به نتیجه‌ی مطلوب مشخص است.
• توانایی، نظم و دانش ما را به دیگران (والدین، کادر آموزشی مدرسه، دانش‌آموزان) نشان می‌دهد. در نتیجه اعتمادبه‌نفس معلم افزایش پیدا می‌کند.

  • گام‌های ساده برای یک طرح درس کاربردی:

1. تعیین اهداف آموزشی: تعیین اهداف آموزشی کمک می‌کند از مسیر خارج نشویم و فعالیت‌هایی را طراحی کنیم که در راستای هدف آموزشی باشد. برای تعیین اهداف، یادمان باشد که آن‌ها باید قابل اندازه‌گیری و قابل دستیابی باشند. بهتر است دانش‌آموزان از این اهداف باخبر باشند تا بدانند چه چیزهایی می‌خواهند بیاموزند. این کار سبب افزایش توجه و علاقه‌ی آن‌ها خواهد شد. مثلاً استفاده از خودارزیابی‌های ساده در ابتدای کلاس می‌تواند به او برای آنچه در ادامه می‌گویید، دیدگاه بدهد.

مثال:  در درس علوم پایه‌ی اول، برای مبحث سایه‌ها، هدف مشاهده‌ی اندازه‌ی سایه‌ها با تغییر منبع نور

2. تعیین پیش‌نیازها: توجه به مهارت‌ها و دانش قبلی دانش‌آموزان نیز کمک می‌کند تا محتوا را به‌گونه‌ای ارائه بدهیم تا بتوانند با محتوای جدید ارتباط برقرار کنند.

مثال:  در درس سایه‌های علوم پایه‌ی اول، نیاز هست دانش‌آموزان مهارت کلامی خوبی برای توصیف  آنچه که می‌بینند داشته باشند.

3. انتخاب روش تدریس مناسب: با توجه به محتوا و اهداف و… ، انتخاب روش تدریسی که می‌تواند ارتباط دانش‌آموزان با موضوع و افزایش یادگیری را در برداشته باشد از اهمیت بالایی برخوردار است. استفاده از روش تدریس‌هایی چون آموزش مستقیم یا مشارکتی، کارگروهی، حل مسئله، بازی محور، روش معکوس، روش پروژه محور، استفاده از تکنولوژی با توجه به زمانی که معلم در اختیار دارد، می‌تواند نتایج مختلفی را در پایان کلاس به نمایش بگذارد.

مثال:  در درس سایه‌های علوم پایه‌ی اول، بهترین روش تدریس روش آموزش مشارکتی و بازی محور است.

4. ارزیابی پایانی: مرحله‌ی آخر هم در مورد یادگیری دانش‌آموزان و هم در مورد تدریس معلم بسیار مهم و حیاتی است. خیلی اهمیت دارد که در پایان کلاس، متوجه بشویم چه میزان از دانش‌آموزان به اهداف موردنظر رسیده‌اند. با استفاده از روش‌هایی چون نوشتن نقشه ذهنی مطالب آموزش داده شده، پاسخ به یک سؤال در پایان و… یادگیری را اندازه‌گیری کرد.

مثال:  در درس سایه‌های علوم پایه‌ی اول، می‌توان فرصتی در اختیار دانش‌آموز قرارداد تا در فضای کلاس با ابزاری که در اختیار دارد سایه درست کند و تأثیر تغییر منبع نور را بر سایه بررسی کند. مشاهده‌ی رفتار و شنیدن توضیحات دانش‌آموز همان ارزیابی است.

برای یک طرح درس روزانه، به‌راحتی می‌توانید با همین گام‌های ساده یک برنامه‌ریزی مؤثر برای مدیریت بهتر زمان و کلاس درس خود داشته باشید. شاید در ابتدای مسیر، طرح درس ‌نویسی به نظر کاری سخت و پیچیده بیاید. مدیریت زمان، چالش کلاس‌های پرجمعیت، درنظرگرفتن تنوع سطوح یادگیری دانش‌آموزان مسائل مهمی هستند که می‌تواند مانند یک بازدارنده عمل کنند. مطمئن باشید با تکرار و تمرین، مشاهده‌ی تغییرات مثبت و پیشرفت دانش‌آموزان و البته افزایش اعتمادبه‌نفس و آرامش بیشتر خود، کمتر پیش خواهد آمد که بدون طرح درس مکتوب به کلاس درس وارد شوید. لایو بیست و چهارم به‌صورت کاملاً ساده و کاربردی کمک می‌کند تا در زمانی کوتاه یک طرح درس مفید برای کلاس خود داشته باشید. پیشنهاد می‌کنیم این لایو را حتماً ببینید.

راهکار 2: برنامه‌ریزی برای زمان‌های مرده

زمان‌هایی در کلاس درس ممکن است وجود داشته باشد که نتوانیم فعالیت‌های اصلی و مفید را انجام داد که اصطلاحاً به آن زمان مرده می‌گویند. مربی برای مدیریت کلاس در این لحظات، برنامه‌هایی هدفمند را از قبل طراحی می‌کند تا هم دانش‌آموزان مهارت‌های خود را تقویت کنند، هم از ایجاد بی‌نظمی در کلاس جلوگیری می‌کند. این فعالیت‌ها زمان کمی را به خود اختصاص می‌دهد و می‌تواند علاوه بر مهارت‌آموزی، لحظاتی شاد و مفرح را برای دانش‌آموزان به‌وجود بیاورد. حتی می‌توان از این فرصت، برای گفتگوهای کلاسی و حل مسائل پیش‌آمده بهره گرفت.

پیشنهاد ما، استفاده از بازی‌های ساده‌ی مداد کاغذی است که در ادامه چند مثال هم برایتان می‌نویسیم.

نقطه‌بازی: یک بازی کاغذی قدیمی است که می‌توان آن را دو تا ۴ نفره انجام داد. کافی است تعداد زیادی نقطه با فاصله‌های منظم و روی خطوط یک کاغذ بگذارید. هریک از بازیکنان باید خودکاری را رنگ مجزا داشته باشد. به ترتیب هر بازیکن بین دو نقطه یک خط ایجاد می‌کند. بازیکنی که بتواند آخرین ضلع یک مربع را بکشد آن را صاحب می‌شود و داخل مربع یک ضربدر می‌زند. برنده شدن در این بازی به این بستگی دارد که با هوشمندی کشیدن خطوطی را انتخاب کنید که فرصت تصاحب مربع را از حریف بگیرید و در عین حال بیشترین مربع را از آن خود کنید. وقتی از تمام نقطه‌ها خطی کشیده شد، بازی تمام است. کسی که بیشترین تعداد مربع را دارد برنده می‌شود.

بازی دوز: دوز یک بازی دونفره با کاغذ است که فقط دو نفره می‌توان آن را انجام داد. کودکان این بازی ساده را سریع یاد می‌گیرند و قدرت پیش‌بینی آن‌ها تقویت می‌شود. برای شروع دوز روی یک کاغذ، جدولی متشکل از ۳ مربع در طول و ۳ مربع در عرض بکشید. هریک از بازیکنان یک علامت را انتخاب می‌کنند به طور مثال یک نفر دایره و یک نفر ضربدر. هرکس که بتواند روی هر ۳ خانه یکی از ردیف‌های عمودی، افقی یا اریب، شکل خودش را وارد کند، برنده است؛ بنابراین باید هر بار در خانه‌ای شکل خود را بکشید که حریف نتواند یک ردیف را پر کند. می‌توانید بازی را با تعداد خانه‌های بیشتر هم امتحان کنید.

بازی کلمه‌سازی زنجیره‌ای: یک کلمه را روی کاغذ بنویسید. بازیکن بعدی باید کلمه‌ای را بگوید که با حرف آخر کلمه قبلی شروع شود. این بازی تا زمانی که کسی نتواند کلمه‌ای جدید بگوید ادامه دارد.

بازی داستان‌سازی گروهی: هر دانش‌آموز یک جمله می‌نویسد و سپس کاغذ را به دانش‌آموز بعدی می‌دهد تا جمله جدیدی اضافه کند. در پایان، داستانی خنده‌دار و خلاقانه به دست می‌آید که همه می‌توانند بخوانند.

بازی معماهای تصویری: هر دانش‌آموز یک تصویر ساده می‌کشد و آن را به بقیه نشان نمی‌دهد. بقیه باید با سؤالات بله/خیر حدس بزنند که آن تصویر چیست. این بازی هم خلاقیت را تقویت می‌کند و هم مهارت‌های ارتباطی.

راهکار 3: روتین کلاسی

از فعالیت‌هایی که می‌تواند به مدیریت بهتر کلاس کمک کند داشتن یک روتین است. روتین، به معنای مجموعه‌ای از فعالیت‌های تکراری است که به‌صورت مرتب انجام می‌دهیم. جالب است بدانیم طبق تحقیقات انجام شده، حدود 80 درصد فعالیت‌های روزانه، روتین‌های تکراری هستند که مغز ما به‌صورت خودکار انجام می‌دهد. این روتین‌ها، مسیرهای عصبی مشخصی را در مغز ایجاد می‌کنند تا با کمترین انرژی ممکن، فعالیت‌های تکراری زندگی را به‌صورت خودکار انجام دهد. داشتن روتین، کمک می‌کند انرژی مغز برای تمرکز بر روی موضوعات مهم‌تر استفاده شود.

داشتن یک روتین کلاسی هم می‌تواند کمک کند تا دانش‌آموزان با صرف کمترین انرژی، بیشترین همراهی و یادگیری را داشته باشند. مثلاً مشخص‌ کردن دقایق پایانی زنگ با یک قرارداد کلاسی برای جمع کردن وسایل دانش‌آموزان. یا در پایان هر فعالیت، تمرین منزل را همان لحظه در دفتر یادداشت خود ثبت کنند. انتخاب این موارد، با توجه به نیاز هر کلاس و مخاطب آن متغیر است.

نمونه‌ای از روتین‌های هدفمند و مهارتی که می‌تواند به ایجاد فضایی پویا و شاد در کلاس، همچنین به مدیریت بهتر کلاس نیز کمک کند را در ادامه می‌توانید مطالعه بفرمایید.

روتین نوشتن اهداف:  به این صورت که دانش‌آموز در آغاز روز یا هفته، برای خود مشخص می‌کند در این بازه‌ی زمانی چه مهارت‌ها و چه رفتاری را می‌خواهد در خود تقویت کند. بهتر است در پایان روز یا هفته، به بررسی عملکرد خود بپردازد و برای چالش‌های احتمالی راهکار ارائه دهد.

روتین زمان سکوت: روزانه چند دقیقه را به «زمان سکوت» اختصاص دهید. در این زمان، دانش‌آموزان می‌توانند به مطالعه، تفکر یا نوشتن بپردازند. این کار به آن‌ها کمک می‌کند تا به آرامش برسند و مهارت‌های تمرکز و خودمدیریتی را تقویت کنند.

روتین فعالیت‌های حرکتی: می‌توانید هر جلسه، یک یا دو فعالیت حرکتی کوتاه را در نظر بگیرید. مثلاً، می‌توانید چند دقیقه حرکات کششی یا یک بازی کوچک انجام دهید تا انرژی دانش‌آموزان را بالا ببرید و آن‌ها را برای یادگیری آماده کنید.

نتیجه‌گیری

داشتن هدف و برنامه کمک می‌کند در مسیری که پیش رو داریم مصمم‌تر حرکت کنیم. چالش‌های احتمالی را با تفکر خلاق و تحلیلی خود برطرف کنیم. داشتن برنامه کمک می‌کند ذهن ما در آرامش بیشتری به موضوع بپردازد و توانایی بیشتری از خود در حل چالش‌ها نشان بدهد. معلمی که ذهن آرام و منظمی دارد بهتر می‌تواند کلاس و آموزش خود را مدیریت کند و به طور یقین نتیجه‌ی بهتری را به دست بیاورد. در این ویدئو به صورت خلاصه، ویژگی‌های طرح درس کاربردی و روتین‌های کلاسی توضیح داده شده است. با هم ببینیم: